Harry Potter, time-turners en fan-fictie

Trouwe Harry Potter-fans zullen ongetwijfeld bekend zijn met de controversiële time-turner (“Tijdverdrijver”) van J.K. Rowling. Het is een halsketting die als een deus ex machina belangrijke wijzigingen aanbrengt in haar verhaal. Rowling houdt zich al enkele jaren bezig door als een quasi-time-turner de wereld van Harry Potter levend te houden voor haar trouwe fans.

Hineininterpretieren door de auteur zelf

Zo liet Rowling niet alleen haar boeken verfilmen, ze schrijft ook regelmatig een bijdrage op de website www.pottermore.com. Daarnaast Twittert ze om de fans te belonen, met bijkomende informatie over de wereld van Harry Potter. Het gevolg is dat Hermione (“Hermelien”), die in de films steeds van Kaukasische oorsprong was, nu plots een donkere huidskleur heeft. Daarnaast geeft Rowling regelmatig een patronus vrij voor elk personage, in de boekenreeks is dit een soort totemdier. Er kan ook gewezen worden op haar fel bediscussieerde bekendmaking dat Dumbledore (“Perkamentus”) op mannen valt. De diversifiëring is een mooi initiatief, dat zeker te ondersteunen valt. Als jurist  kan je echter niet anders dan opmerken dat Rowling vanuit auteursrechtelijk standpunt enkele belangrijke facetten raakt.

Auteursrechten

Het auteursrecht kent aan de auteur meerdere monopolies toe met betrekking tot zijn of haar werk. Zo beschikt de auteur onder meer over een adaptatierecht, een recht op eerbied voor zijn of haar werk en een bestemmingsrecht. In het auteursrecht wordt dit in de negatieve zin uitgedrukt, waardoor de auteur over het recht beschikt om zich te verzetten tegen adaptaties en vervormingen.

Het adaptatierecht laat de auteur toe zich te verzetten tegen wijzigingen aan het werk. Dit recht valt onder de vermogensrechten van de auteur, dit betekent dat het recht een nauwe band heeft met de economische exploitatie van het werk. Het adaptatierecht vereist dat het oorspronkelijke werk herkenbaar blijft binnenin die adaptatie, zo niet spreekt men van een nieuw oorspronkelijk werk. Indien de adaptatie over een eigen originaliteit beschikt, dan kan ook deze auteursrechtelijk beschermd worden. Belangrijk is wel dat de toestemming vereist is van de oorspronkelijke auteur om tot die adaptatie over te gaan, enkel dan wordt de adaptatie beschermd.

Het adaptatierecht onderhoudt een nauwe band met het recht op eerbied van het werk. Ook dit recht laat toe dat de auteur zich verzet tegen elke wijziging, “onverkort of het gaat om een toevoeging, inkorting of elke andere wijziging”. Het recht op eerbied valt onder de morele rechten van de auteur, wat betekent dat het recht een sterke link heeft met de persoon van de auteur. De wet laat principieel toe dat de auteur afstand doet van dit recht, waardoor het mogelijk is om als derde vrije aanpassingen aan het werk aan te brengen. Deze afstand moet wel specifiek gebeuren, namelijk dat de auteur afstand doet ten aanzien van een specifieke adaptatie. De afstand van recht kan nooit volledig zijn, aangezien de auteur zich in elk geval kan verzetten tegen elke wijziging die zijn of haar reputatie kan schaden. Denk maar aan Pommeke, de pornografische versie van Jommeke.

Het bestemmingsrecht is een derde recht dat kan spelen in deze context. Het recht is hier vermoedelijk niet van toepassing aangezien dat recht in de regel enkel wijzigingen aan het materiële werk belet. Dit betekent dat de bestemming van een effectief gedrukt boek kan worden vastgelegd door de auteur. Hiermee wordt bijvoorbeeld bedoeld dat de auteur de verkoper kan verbieden om stickers op de voorzijde van het boek te kleven. Met de opkomst van het internet kan de vraag echter spelen of de publicatie van bijvoorbeeld een ingescande en vervolgens bewerkte versie van een boek kan worden tegengehouden op basis van het bestemmingsrecht.

Fan versus originele auteur

Het zijn dus niet de wijzigingen door Rowling zelf, maar wel wijzigingen door derden die het auteursrecht tegenhoudt. Wanneer derde personen wijzigingen aanbrengen aan de bestaande verhalen dan worden deze werken soms opgenomen onder de noemer fan-fictie. Fan-fictie wordt gedefinieerd als een ‘adaptatie’ van een boek of een film, waarbij personages en/of de verhaallijn worden overgenomen. In beginsel vormt dit dus een inbreuk op het auteursrecht. Auteurs zoals Rowling hebben hier echter geen problemen mee, waardoor het internet vol staat met fan-fictie over de wereld van Harry Potter. Enkel fan-fictie die haar reputatie kan schaden, zoals seksueel getinte Potter verhalen stoot op protest van Rowling.

Uiteindelijk hangt de legaliteit van fan-fictie af van in welke mate de fan-fictie gebaseerd is op het auteursrechtelijk beschermd werk. In het geval van Fifty Schades of Grey – origineel: Masters of the Universe (gebaseerd op de Twilight-reeks) waren het verhaal en de personages voldoende verschillend van het origineel. De schrijfster van Fifty Shades had zich echter ook gebaseerd op andere fan-fictie met betrekking tot dezelfde boekenreeks. Het is daarom ook belangrijk te vermelden dat fan-fictie op zich ook auteursrechtelijke bescherming kan genieten, als adaptatie of als nieuw origineel werk. Het gevolg is dat er niet zomaar uit fan-fictie, dat een afzonderlijk werk uitmaakt, geleend kan worden, zelfs niet door de originele auteur. Het staat in ieder geval wel vast dat een werk dat slechts ter inspiratie heeft gediend, zonder de overname van originele elementen, niet kan worden tegengehouden door de originele auteur op basis van de drie bovengenoemde rechten.

Rowling shot first

Ter conclusie kan besloten worden dat J.K. Rowling als auteur van haar werken vrij is om alle wijzigingen aan te brengen die zij wil. Er bestaat voor de fans geen recht om de werken in stand te houden zoals zij dat wensen of zoals zij deze steeds hebben gekend.

De vraag die overblijft is of Rowling uiteindelijk ontevreden is over haar werk. Dit is vermoedelijk niet het geval. Ze heeft immers nooit enorme wijzigingen aangebracht die het verhaal volledig omwentelen. Ze heeft zich voornamelijk beziggehouden met het levend houden van de wereld van Harry Potter voor de fans (en vermoedelijk ook voor de franchise).


Projecten

Particulier – Recht om vergeten te worden in de media

Lees meer Arrow